Over het verschil in formatieve en summatieve toetsen

“Toetsen is formatief en examineren is summatief”: Een vaak gehoorde uitspraak op de mbo-scholen waar ik  kom. Hiermee bedoelt men vaak het onderscheid tussen het inzichtelijk maken van de ontwikkeling van de student en het doen van een examen voor een besluit.
Het resultaat van een examen is vaak duidelijk: geslaagd of gezakt. De inzet van formatieve toetsen levert vaker vragen op. Hoe zetten we formatieve toetsing in? Hoeveel toetsen nemen we af? Wat doen we met de resultaten van de toetsen? Wanneer is formatieve toetsing effectief en welke kenmerken heeft zo’n toets dan? Moeten formatieve toetsen ook in het cijferregistratiesysteem?

In deze blog vertel ik over het verschil tussen de termen formatief en summatief. Daarnaast geef ik 4 effectieve kenmerken van een formatieve toets.

Eigenschappen van de beslissing

Formatief en summatief zijn geen eigenschappen van een toets. Het zijn eigenschappen van de beslissing die wordt genomen op basis van de gegevens van een toets (Sluijsmans, 2018).
Een formatieve toets geeft je informatie over het leerproces van de student. In welke mate beheerst de student de aangeboden kennis en vaardigheden? Deze informatie gebruik je als docent om te bepalen welke lesstof verdere aandacht nodig heeft én om het leerproces van de student verder vorm te geven.
Een summatieve toets geeft informatie of de student het geleerde kan of beheerst op de lange termijn. In het onderwijs wordt met een summatieve toets vaak een periode van leren afgerond. Men neemt daarmee een besluit of de student voldoet aan hetgeen van hem/ haar wordt verwacht in het leerproces.

Benadering

Formatieve toetsing vindt regelmatig plaats, zowel formeel als informeel, waarbij de focus ligt op het (bij)sturen van het onderwijsproces.

Voordat je informatie verzamelt over het leren van je studenten, bedenk je eerst wat het doel is van de toets en wat je met de informatie uit de toets wilt gaan doen. Er zijn drie benaderingen te onderscheiden om formatieve toetsing in te zetten.

1. Opbrengstgericht: het systematisch verzamelen en analyseren van gegevens over de vorderingen van studenten, om op basis daarvan het onderwijs te kunnen aanpassen.
2. Assessment for Learning: dagelijkse praktijk, waarbij je aan de hand van verschillende informatiebronnen, zoals gesprekken en observaties, bepaalt wat het niveau is van studenten is en wat ze nodig hebben om zich verder te kunnen ontwikkelen.
3. Diagnostisch toetsen: leerbehoeften van studenten identificeren, om gericht de ontwikkeling te kunnen stimuleren.

Effectieve kenmerken van een formatieve toets

Wat is er bekend over effectieve vormen van formatieve toetsing?
Schildkamp e.a. (2014) beschrijven 4 kenmerken: toetskenmerken, docentkenmerken, studentkenmerken en contextkenmerken.

Toetskenmerken

Algemene kwaliteitskenmerken van toetsen zijn ook bij formatieve toetsen belangrijk; de inhoud van de toetsen sluit aan bij het curriculum, de leerdoelen en de beoogde leeropbrengsten. Naast deze algemene kenmerken is het van belang dat de formatieve toets is gericht op het verlenen van feedback. De feedback is daarbij altijd gericht op de prestaties van studenten, beknopt, maar met voldoende detail, zodat de student weet waar hij wat kan verbeteren. Helderheid in criteria is hierbij van belang.

Docentkenmerken

Docenten hebben kennis van het verzamelen, analyseren en interpreteren van toetsgegevens. Op basis van de verzamelde gegevens kan de docent zijn strategie aanpassen en daarmee het leren van studenten verbeteren. Dit vraagt een gedegen didactische en vakinhoudelijke basis van docenten. Daarnaast is het geven van kwalitatieve feedback en feedforward van belang. Bondig op heldere criteria en gericht op verbeterpunten.

Studentkenmerken

De student is actief betrokken bij het begrijpen en opstellen van succescriteria van de toets. Daarnaast krijgen studenten tijd om na te denken en feedback te verwerken. Hierbij valt te denken aan het toepassen van self-assessments of peerfeedback. Studenten doen op deze wijze succeservaringen op en ontwikkelen vaardigheden waarmee ze hun eigen leerproces kunnen reguleren.

Contextkenmerken

Implementeren van formatieve toetsing in de school in niet gemakkelijk en vraagt om veel oefening en tijd. Daarnaast vraagt het een cultuur waarin het team bereid is om van een presteercultuur naar een leercultuur te veranderen.

Een aantal kernelementen van een leercultuur zijn: gezamenlijk doelen stellen, gezamenlijk onderwijs ontwerpen, bij elkaar in de keuken kijken en intercollegiale consultatie.  

Ben jij aan het leren of al geslaagd?

Het is niet de vraag of je slaagt of zakt voor een formatieve toets. Het gaat om wat je met de informatie doet die de toets jou geeft. Ben jij bezig met het inzetten van formatieve toetsing in je onderwijs? Doe dan eens een formatief self- assessment: Waar sta je nu in dat proces? Welke feedback en feedforward geef jij jezelf?

Of ben je al geslaagd?

Bronnen:

Kennisrotonde (2020). In hoeverre heeft verplichte deelname aan formatieve toetsen effect op leerprestaties van studenten in het mbo, en welke andere kenmerken van formatief toetsen zijn daarvoor effectief? Den Haag: Kennisrotonde
Schildkamp, K., Heitink, M., Van der Kleij, F., Hoogland, I., Dijkstra, A., Kippers, W. & Veldkamp, B. (2014). Voorwaarden voor effectieve formatieve toetsing. Enschede: Universiteit Twente.
Sluijsmans, D., Valk, R. (2018, mei). Toetsing als kans om te leren. Van twaalf tot achttien.