Als onderwijskundige kom ik regelmatig bij verschillende hoger onderwijsinstellingen en opleidingen. Ik ondersteun docententeams bij het vernieuwen van hun curricula. Dit doe ik vaak in de rol van onderwijskundig projectleider of -begeleider. Bij veel opleidingen verloopt het innovatieproces vanaf het begin tot het einde van de ontwikkeling soepel. Wat maakt dat de ontwikkeling soepel verloopt?

Het ontwikkelteam erkent de noodzaak van innovatie, vertrekt vanuit richtinggevende kaders en vertaalt deze kaders mee naar de context waar innovatie plaatsvindt. Het weegt verschillende perspectieven, belangen en inzichten af, betrekt relevante partijen bij het proces en creëert draagvlak voor de verandering (Cohen-Schotanus & Visser, 2024). Het ontwikkelteam heeft mandaat van de achterban. In het traject wordt er gezamenlijk ontwikkeld, vanuit de bedoeling. We communiceren structureel binnen en buiten het ontwikkelteam over de status van het project en geven zo met elkaar betekenis aan de tussen- en eindresultaten. We reflecteren op de gemaakte en te maken stappen.

Met zo’n team en context gaat de onderwijsinnovatie bijna vanzelf.

Helaas maak ik een enkele keer ook mee dat een innovatieproject in de eerste plaats weerstand oproept. Uitingen zoals: “Wij-zij denken”, “Het MT wil…”, “daar gaan we weer…”, “dit is een gril van de nieuwe directie” of “ze luisteren toch niet naar ons “, zijn belemmerend. Het wantrouwen heerst in de organisatie, elkaar en ook zichzelf. Het sabotagegedrag kenmerkt de teamenergie. Cynisme, roddelen of openlijk verzet zijn voorbeelden van sabotage. Dit gebeurt vaak onbewust, waarbij groepsleden zich niet bewust zijn van hun gedachten, gevoelens en gedragingen. Het “wij-zij” denken brengt verdeeldheid en het innovatieproject wordt geïnterpreteerd als iets van ‘de ander’ in plaats van een gezamenlijk project.

Van wantrouwen naar vertrouwen

Vertrouwen is niet iets dat vanzelf ontstaat; het vraagt om continue aandacht, ruimte om te leren, beslissingsvaardigheid om keuzes te maken en de moed om zorgen en weerstand bespreekbaar te maken. Het investeren in relationeel vertrouwen – tussen teamleden, richting de leidinggevende en vanuit de organisatie – maakt het verschil. Pas als er een basis van vertrouwen is, ontstaat er hernieuwd fundament om in te stappen in het project, ideeën te delen, fouten te maken, en zich inzetten voor het proces.

Wat vraagt dit van de begeleider?

Voor mij betekent het begeleiden van innovatie vooral alert zijn op signalen van sabotagegedrag. Niet omdat deze gevoelens of gedragingen direct opgelost moeten worden, maar omdat ze vaak een uiting zijn van onderliggende zorgen of eerdere gebeurtenissen waarbij het vertrouwen is geschaad. Het helpt om een hypothese over de oorzaak uit te spreken, samen stil te staan bij deze vragen: Wat zijn onze eerdere ervaringen, en wat willen we anders doen? Wat hebben we nodig om met vertrouwen samen te werken?

Het verleden, heden en toekomst

De eerste stap is landen in de opdracht, in jezelf en in de groep. Hier nemen we goed de tijd voor, bijvoorbeeld, door samen een historielijn te maken (Bleeker & Tjepkema, 2023). De historielijn visualiseert het verleden, heden en de toekomst. Helpende vragen zijn: Verleden: waar komen we vandaan. Heden: wat is de situatie nu? Toekomst: hoe gaan we verder als team in dit project? Ieders verhaal krijgt een plek in de historielijn en ruimte om het verhaal toe te lichten. Diepte- en hoogtepunten worden zichtbaar en het leren van ervaringen en nieuwe perspectieve op deze ervaringen krijgt ruimte. Visualiseren van de historielijn helpt om ieders inbreng serieus te nemen.  Door hier samen bij stil te staan, ontstaat er letterlijk acceptatie voor wat er was én ruimte voor innovatie.

Hoe werken we aan vertrouwen?

Gedurende het project blijft luisteren essentieel. Alles wat besproken moet worden, heeft teambalans als doel. Ik gebruik principes uit Deep Democracy (deepdemocracy.nl, z.d.) om alle perspectieven te verwelkomen en te onderzoeken wat er in het team speelt. Ik vraag actief naar minderheidsstemmen met vragen zoals “Wie heeft er een ander idee?” of “Is er iets wat nog niet genoemd is?” Door hier ruimte voor te bieden, benutten we de collectieve wijsheid van het team. Zo staat niemand alleen en vergroten we het draagvlak. Iedereen voelt zich uitgenodigd om bij te dragen, waardoor verschillen als waardevol worden ervaren.

Balansoefening

Begeleiding gaat voor mij om het vinden van balans: dicht bij de opdracht blijven en het team versterken. Kritische feedback is essentieel voor kwaliteit, en het is oké om niet meteen oplossingen te hebben. Het is belangrijk om in gesprek te blijven en onzekerheden samen te dragen.

Tijdens het project groeit het enthousiasme, het team professionaliseert en ontwikkelt het project verder. We leren van elkaar, passen het proces aan, gaan veerkrachtig om met uitdagingen, vieren successen en reflecteren op fouten met humor en acceptatie.

Staat jouw opleiding op het punt van een innovatie? En, heeft deze blog je vertrouwen gegeven in mijn aanpak? Neem gerust contact met me op voor een kennismaking, samen zorgen we ervoor dat het innovatieproces prettig en professioneel verloopt en een resultaat oplevert dat impactvol onderwijs verbetert.

Bibliografie

Annemarie Bleeker, S. T. (2023). Ik team, wij teamen. In S. T. Annemarie Bleeker. Boom.

Cohen-Schotanus, J., & Visser, K. B. (2024). Werken aan de kwaliteit van hoger onderwijs. Boom.

Droppers, A. E.-J. (2021, juni 29). Grenzen verleggen: professionalisering tijdens innovaties door leraren. Opgehaald van https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/access/item%3A3274062/view: https://hdl.handle.net/1887/3274061

Jan Vermunt, P. d. (2024). Het professionele leren en ontwikkelen van docenten in het hoger onderwijs in de context van onderwijsinnovaties. Opgehaald van nro.nl: Jan Vermunt, Perry den Brok, Frans Prins, Indira Day, Tim Stevens

Rakic, N. (2024, november 1). https://metis-onderwijsadvies.nl/kennisbank/deep-democracy-goed-gesprek/. Opgehaald van www.metis-onderwijsadvies.nl: https://metis-onderwijsadvies.nl/kennisbank/deep-democracy-goed-gesprek/

(z.d.). Opgehaald van deepdemocracy.nl: https://deepdemocracy.nl/expertises/sabotagelijn-en-edge-gedrag/