Denken en coachen vanuit een systeem

De eerste associatie bij veel mensen is dat dit een blog is over sport. Volgens de dikke Van Dale is een coach ‘iemand die sporters begeleidt’. En een systeem is een ‘doelmatig geordend samenhangend geheel van bij elkaar horende dingen en hun onderdelen’. Dus inderdaad, een sportteam is een systeem. Maar een gezin, een afdeling, een organisatie en een klas zijn dat ook.

In jouw rol als leidinggevende in het onderwijs is het interessant om eens vanuit die hoek naar je team of organisatie te kijken. Daarom een eerste kennismaking met systeemdenken. Het verrijkt wellicht je scope in het aansturen en coachen van individuele docenten of onderwijsteams. En ook voor docenten in hun rol als mentor of studiecoach vergroot het wellicht het inzicht in de werking van groepen.

Systemen

De naam zegt het al, systemisch denken en werken heeft te maken met systemen. Er is niet één systeem, er zijn er meer. Denk aan systemen als familie, de sportvereniging, de school of de onderwijsorganisatie waar iemand werkt. Iedereen binnen een systeem heeft een eigen plek. Daarnaast heeft elk systeem eigen regels, overtuigingen of rituelen. De personen die deel uitmaken van zo’n systeem, beïnvloeden elkaar continu; bewust of onbewust. Wanneer er problemen voorkomen binnen zo’n systeem, heeft dat uitwerking op het doen en laten van de mensen in het systeem. En dus ook op de werking van het systeem in zijn geheel.

Basisprincipes systemisch denken en werken

Binnen elk systeem gelden drie basisprincipes (de wetten): binding, ordening en balans in geven en nemen.

1. Binding
   Iedereen hoort erbij en heeft recht op een plek in het systeem.  In familiesystemen is dat al zo vanaf de geboorte, want een familie kan je niet kiezen – die krijg je ‘cadeau’. Maar zoals gezegd ook docenten en studenten verwerven een plek in hun ‘schoolsysteem’.
2. Ordening
   De ordening heeft te maken met de natuurlijke rangorde. Deze ordering bepaalt welke plek een systeemlid inneemt en welke rol daarbij hoort. Dit wordt in families bijvoorbeeld onder andere bepaald door de geboortedatum. Ouders staan dus boven hun kinderen. Met andere woorden: de ouders zijn de volwassenen en de kinderen mogen kind zijn. Klopt deze natuurlijke rangorde? Dan is het systeem in harmonie. Klopt het niet en neemt een kind bijvoorbeeld de rol van de ouders op zich? Dan is de ordening niet in balans.
   De ordening in onderwijsteams is ook duidelijk en herkenbaar. Een schoolleider staat hoger in de hiërarchie dan een docent. En een docent die al 20 jaar lesgeeft heeft oudere rechten dan een collega die net van de opleiding komt. En docenten zijn ‘de groten’ ten opzichte van hun leerlingen die in deze relatie ‘de kleinen’ zijn. Ook hier is het uitgangspunt dat ieder mens het beste kan functioneren en kan bijdragen vanuit zijn eigen plek in het systeem.
3. Balans in geven en nemen
   Elke relatie volstaat bij een balans in geven en nemen. Wie iets geeft, wil ook iets terugkrijgen, anders sta je bij elkaar in de schuld. Als persoon A vaak hulp biedt aan persoon B, zonder dat persoon B ooit iets terugdoet, dan is de verhouding verstoord. Er is echter een uitzondering: tussen ouders en kinderen. Ouders geven en kinderen ontvangen. Er kan een reden zijn dat dit verstoord raakt en het systeem niet meer naar behoren werkt. Dit gebeurt wanneer er (onbewust) veel gevraagd wordt van een kind door een ouder.

Als de bovenstaande basisprincipes (wetten) niet (meer) worden gerespecteerd, ontstaan er verstorende dynamieken. Dit zijn patronen of signalen die optreden als de wetten worden verstoord en die de balans in het systeem verstoren. Dit gebeurt overigens  vaak onbewust.

Opstellingen

Om te verklaren waarom een systeem niet naar behoren werkt, gebruiken ervaren systeemcoaches een (familie)opstelling. Het is een manier om inzichtelijk te maken waarom iemand zich op een bepaalde manier gedraagt. Een (familie)opstelling is als het ware een ruimtelijke weergave van het systeem. Zie het als een levende weergave van het systeem waarin elk familielid of teamlid zijn of haar plek inneemt. Door representanten – plaatsvervangers van (familie)leden – ten opzichte van elkaar te bewegen, worden de werkelijke plekken van de mensen in het systeem duidelijk. Met andere woorden: hoe deze personen ten opzichte van elkaar staan, kan de dynamiek van het systeem zichtbaar maken. Daarmee wordt de werkelijkheid inzichtelijk gemaakt en dat is de eerste belangrijke stap op weg naar verandering.

Systemische bril

Dus als je als schoolleider geconfronteerd wordt met een docent die zijn grenzen niet lijkt te kennen, die zich voor alles en iedereen verantwoordelijk voelt, die altijd zieke collega’s vervangt of andere taken overneemt of die niet weet hoe de steun van zijn collega’s of leidinggevende te vragen of te ontvangen… Wellicht helpt het je dan de systemische bril op te zetten en daarmee op een andere manier te kijken naar wat de diepere drijfveren of achtergronden van iemands handelen zijn.

Zoals gezegd:

Deze kennismaking met systeemdenken maakt je absoluut nog geen ervaren systeemcoach. Wellicht heeft het wel je interesse opgewekt hier meer over te weten. Aarzel in dat geval niet om contact op te nemen met mij (peter.stam@metis-onderwijsadvies.nl) of mijn collega’s.

Peter Stam, Metis Onderwijsadvies