Onlangs mocht ik in mijn rol als onderwijskundige een les observeren bij een docent, in het kader van didactisch coachen. Tijdens zulke lesbezoeken kijk ik niet alleen naar didactische keuzes, maar juist ook naar wat er gebeurt op het gebied van veiligheid, verbinding en de deelname van studenten. Niet wat er op papier staat, maar wat er in de ruimte voelbaar is.
Tijdens een lesbezoek raakte ik na afloop in gesprek met een student. Hij was me opgevallen omdat hij de hele les aanwezig was, meeschreef en alles leek te volgen, maar het leek er ook op dat hij geen moment echt actief deelnam. Hij stelde geen vragen, droeg niet bij aan groepswerk en had nauwelijks oogcontact met zowel de docent als met andere groepsgenoten.
Na de les vroeg ik hem hoe hij de les had ervaren. Hij aarzelde even en zei toen zacht:
“Ik vind het nog moeilijk om mee te doen. Het voelt alsof iedereen elkaar al heel lang kent. Soms weet ik niet zeker of iemand op mij zit te wachten en of ik dan het goede zeg of doe.”
Die uitspraak legt een belangrijk mechanisme bloot: studenten kunnen cognitief heel goed meekomen, maar sociaal niet nog niet instapen. En precies daar ontstaat de eerste drempel voor leren.
Veiligheid en verbinding als basis voor leren
Onderzoek laat zien dat studenten pas tot leren komen wanneer aan een aantal psychologische basisbehoeften wordt voldaan. Binnen de Zelfdeterminatietheorie van Deci en Ryan worden drie behoeften onderscheiden: autonomie, competentie en verbondenheid (Deci & Ryan, 2000). Vooral die laatste twee spelen een belangrijke rol in de sociale en veilige leeromgeving.
Wanneer studenten zich veilig voelen (psychologische veiligheid) en zich verbonden voelen met de groep en de docent, durven zij zich te laten zien, vragen te stellen en fouten te maken. Zonder die basis trekken studenten zich terug, niet omdat ze niet willen leren, maar omdat de leeromgeving dat (nog) niet toelaat. Dit sluit aan bij onderzoek naar studentenwelzijn, waarin wordt beschreven dat een gebrek aan verbondenheid direct samenhang met terugtrekgedrag, verminderde participatie en lagere studieprestaties (Trimbos Instituut, 2025).
Een veilige leeromgeving gaat niet alleen over ‘aardig zijn’ of een prettige sfeer, maar over het ervaren van ruimte: ruimte om vragen te stellen, om te twijfelen, om fouten te maken en om jezelf te laten zien. Die ruimte blijkt belangrijk voor zowel mentaal welzijn als voor leren (ECIO, z.j.).
De rol van de docent in het creëren van veiligheid en verbinding
In het creëren van die veilige en verbonden leeromgeving speelt de docent een belangrijke rol. Het gaat niet alleen om didactische keuzes, maar vooral om de manier waarop een docent aanwezig is in de leeromgeving. Onderzoek en praktijk laten zien dat drie aspecten daarin belangrijk zijn. Allereerst het tonen van kwetsbaarheid. Wanneer een docent laat zien dat leren ook voor hem of haar een proces is, normaliseert dat onzekerheid bij studenten. Het verlaagt de drempel om zelf iets te proberen of te delen.
Daarnaast vraagt een sociaal veilige leeromgeving om een niet-oordelende houding. Studenten voelen feilloos aan of reacties bedoeld zijn om te corrigeren of om te begrijpen. Een open houding, waarin verschillende perspectieven welkom zijn en waarin fouten worden benaderd als leermomenten, vergroot het gevoel van erkenning en vertrouwen.
Tot slot is het vermogen van de docent om goed te observeren en signalen van ongemak te herkennen van grote betekenis. Denk aan studenten die zich terugtrekken, spanning laten zien of stilvallen. Door hier sensitief op te reageren, door bijvoorbeeld het gesprek voorzichtig te openen, soms door juist niets te forceren, draagt de docent actief bij aan een open en sociaal veilige sfeer.
Juist deze combinatie van kwetsbaarheid, niet- oordelend handelen en scherp observeren maakt dat studenten zich uitgenodigd voelen om te verschijnen in de leeromgeving. Niet omdat het moet, maar omdat het veilig voelt.
Twee herkenbare patronen in de klas
In de lespraktijk zie ik dat het ontbreken van veiligheid en verbinding zich vaak op twee manieren laat zien.
Het eerste patroon betreft studenten die wel willen leren, maar nog niet durven deelnemen. Zij volgen de les, maar blijven voorzichtig. Niet omdat ze het niet snappen, maar omdat ze niet zeker weten of hun bijdrage welkom of ‘goed genoeg’ is.
Een student zei hierover: “Als ik het antwoord niet precies weet, durf ik het niet te zeggen. Ik wil niet dom overkomen.”
Hier staat het gevoel van competentie onder druk. Wat helpt: is het verlagen van de sociale drempel: werken in kleine groepjes, inspanning erkennen in plaats van alleen het juiste antwoord, fouten expliciet benoemen als onderdeel van leren en interactiemomenten voorspelbaar maken.
Het tweede patroon betreft studenten die wel willen deelnemen, maar niet weten hoe of waar ze moeten beginnen. Zij haken niet af uit onzekerheid, maar uit onduidelijkheid.
Een student vertelde: “De opdracht is zo groot dat ik niet weet waar ik moet starten. Dan ga ik maar iets anders doen.”
Hier ontbreekt vooral houvast. Door opdrachten op te delen in stappen, duidelijke rollen te introduceren, keuzeruimte te bieden binnen heldere kaders en verwachtingen expliciet te maken, ontstaat overzicht en daarmee ruimte om mee te doen.
Waarom dit niet alleen gaat over ‘actief meedoen’
Wat deze situaties laten zien, is dat studentgedrag zelden zomaar ontstaat. Achter stilte, afstand of ogenschijnlijke desinteresse zitten vaak andere betekenissen:
ik weet niet of ik hier hoor, ik weet niet of ik dit kan, ik weet niet hoe ik moet beginnen.
Wanneer we ‘actief meedoen’ als norm nemen zonder oog te hebben voor wat daaronder ligt, missen we deze signalen. Het vraagt dus niet om harder trekken, maar om beter kijken, luisteren en afstemmen.
Dat dit werkt, wordt onderbouwd door verschillende theorieën en onderzoeken. Studenten nemen eerder initiatief wanneer zij zich verbonden voelen (relatie), ervaren dat zij het aankunnen (competentie) en ruimte krijgen om invloed uit te oefenen binnen duidelijke kaders (autonomie). In een niet-oordelende, psychologisch veilige leeromgeving durven zij vragen te stellen en risico’s te nemen.
Van inzicht naar handelen
Werken aan veiligheid en verbinding vraagt geen volledig nieuw onderwijsontwerp. De grootste impact zit vaak in kleine, bewuste keuzes:
- een korte check-in,
- heldere verwachtingen,
- ruimte voor ontmoeting,
- vragen die uitnodigen in plaats van toetsen,
- en aandacht voor wat studenten laten zien – of juist niet laten zien.
Om die vertaalslag naar de praktijk te ondersteunen, heb ik een compacte checklist voor docenten ontwikkeld. Deze helpt om na een les – of vooraf – te reflecteren op vragen als:
heb ik studenten vandaag echt gezien?, heb ik voldoende houvast en ruimte geboden? en hoe ben ik omgegaan met signalen van onzekerheid of terugtrekgedrag?
De checklist is gebaseerd op dezelfde uitgangspunten die in deze blog centraal staan: relatie, competentie, autonomie en psychologische veiligheid.
Tot slot
In lessen waar veiligheid en verbinding voelbaar zijn, zie je telkens hetzelfde gebeuren: studenten stellen eerder vragen, stillere studenten zetten kleine maar betekenisvolle stappen, samenwerking ontstaat vanzelfsprekender en motivatie groeit – niet omdat het moet, maar omdat het kan. En het mooie is: docenten hoeven niet meer te doen, maar anders te kijken en af te stemmen.
Heb jij als docent mooie voorbeelden van hoe jij in jouw lessen werkt aan veiligheid en verbinding? Welke kleine keuzes maken in jouw praktijk het verschil?
Ik ben benieuwd naar jullie verhalen en ervaringen.
Bronnenlijst
Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2000). The “what” and “why” of goal pursuits: Human needs and the self-determination of behavior. Psychological Inquiry, 11(4), 227–268.
https://doi.org/10.1207/S15327965PLI1104_01
ECIO. (z.j.). Handreiking: Hoe kom je mentaal gezond je studie door? https://ecio.nl/handreiking/handreiking-hoe-kom-je-mentaal-gezond-je-studie-door/
Trimbos-instituut. (2025, 10 december). Sense of belonging en binding; de basis voor studentenwelzijn én studieprestaties. Trimbos-instituut. https://www.trimbos.nl/actueel/blogs/sense-of-belonging-en-binding-van-studenten/
0 reacties