Samengesteld en herschreven door Onno Witte, Metis Onderwijsadvies, maart 2024
In dit artikel ga ik in op de blog van oud- (Metis) collega Emile Heerkens van juli 2019, en overweeg ik een verschuiving van het denken over de morele doelstellingen van ons onderwijs: Van Ego-denken naar Eco-denken.
Gert Biestra (Het prachtige risico van Onderwijs, 2015) tekende op dat er pas écht waarde aan een diploma kan worden gehecht, wanneer er is voldaan aan de vraag om ontwikkeling van de drie-eenheid kwalificatie, socialisatie en personificatie. Door aan deze vraag te beantwoorden, kunnen onderwijssystemen bijdragen aan een cruciale taak: Het vormen van niet alleen (academisch) competente individuen, maar ook ethisch verantwoordelijke en geëngageerde burgers die zich inzetten voor een duurzame en rechtvaardige toekomst.
Terwijl Ego-denken gericht is op individueel succes en competitie, benadrukt Eco-denken het belang van verbondenheid en collectieve verantwoordelijkheid voor het welzijn van jezelf, de ander en onze planeet.
Is het onderwijs in staat om deze verschuiving te omarmen en haar rol te spelen? Wellicht door samenwerking en gemeenschapszin te bevorderen, studenten te helpen bij het ontwikkelen van hun vermogen om ethische beslissingen te nemen, milieubewustzijn te bevorderen en verantwoordelijkheidsbesef aan te moedigen? En, niet te vergeten, zich ‘verschillig’ te verhouden tot nieuwe technologieën zoals ChatGPT?
De morele doelen; Waarom ligt hier een taak voor het onderwijs?
De morele ontwikkeling van het individu gaat over de groei van het besef van goed en kwaad, oftewel de ‘gewetensontwikkeling’. Deze ontwikkeling varieert afhankelijk van de leeftijdsfase waarin iemand zich bevindt. Volgens de Amerikaanse psycholoog Lawrence Kohlberg, die vanuit de morele invalshoek voortbouwde op de theorieën over cognitieve ontwikkelingspsychologie van zijn Zwitserse vakbroeder Jean Piaget, kunnen drie hoofdstadia worden onderscheiden:
- Het pre-conventionele stadium (van 0 tot 10 jaar).
- Het conventionele stadium (van 10 tot 18 jaar).
- Het post-conventionele stadium (vanaf 18 jaar).
Interactie tussen opvoeders en kind speelt een belangrijke rol bij de morele ontwikkeling. De opvoeder heeft niet alleen een taak door te duiden wat goed of slecht is, maar moet ook een voorbeeldfunctie vervullen en congruent zijn. Het blijkt essentieel dat kinderen leren om hun eigen handelen te beoordelen in het licht van hun morele overtuigingen en zo intrinsiek een verbondenheid leren te ervaren met basiswaarden zoals betrouwbaarheid, rechtvaardigheid en eerlijkheid. De morele ontwikkeling vormt een van de vier ontwikkelingsgebieden (gelijkwaardig) naast de motorische ontwikkeling, de sociaal-emotionele ontwikkeling, en de cognitieve ontwikkeling. (wij-leren.nl, 2023)
Laat ons onderwijssysteem nou in ieder geval ingericht zijn op de 0 tot 18-jarigen…; Haar rol in voornoemde stadia is daarmee evident!
Ego-Denken versus Eco-Denken
Ego-denken gaat dus over persoonlijk succes. Het draait om concurrentie, het nastreven van individuele doelen zonder veel aandacht voor bijvoorbeeld de bredere gemeenschap of het milieu. Strikt genomen kan dit leiden tot een samenleving die gedreven wordt door zelfzuchtigheid en hebzucht, met daarin weinig aandacht voor de gevolgen van de acties van het individu op zijn omgeving.
Met Eco-denken benadrukken we het belang van verbondenheid en collectieve verantwoordelijkheid, erkennen we dat het welzijn van individuen steeds verbonden is met het welzijn van anderen en van de aarde als geheel. Dit impliceert dat onderwijssystemen niet alleen moeten streven naar het bevorderen van individueel succes, maar ook naar het ontwikkelen van empathie, samenwerking en een diepgaand besef van de onderlinge afhankelijkheid van alle wezens waarmee wij onze planeet delen.
Om als onderwijs deze existentiële relatie vorm te geven en te waarborgen zullen we wellicht radicaal moeten afstappen van Ego-denken en over moeten gaan op Eco-denken.
De ideale wereld?
Bij Ego-denken staan vak-inhoud en het behalen van het diploma centraal, waardoor zowel de docenten als de studenten zich bezighouden met ‘hun eigen belang’. Bij Eco-denken etaleren we een naar buiten gerichte houding, waarbij betekenisvol met anderen en de wereld gehandeld of samengewerkt wordt. (Emile Heerkens, De Morele Doelen van je Onderwijs, Metis 2019)
Hieronder enkele overwegingen vanuit de twee denkwijzen:
| Ego-denken : | Eco-denken : |
| Wat heb ik er aan? | Wat kan en wil ik bijdragen? |
| Wat levert mij dit op? | Wat is belangrijk voor mijn omgeving? |
| Kan ik mezelf bewijzen? | Wat kan ik leren? |
| Wat werkt voor mij? | Wat is de impact voor mijn omgeving? |
| Waar voel ik me zeker? | Waar maak ik het verschil? |
| Dit is mijn wereld… | Dit is onze wereld… |
(bron: Emile Heerkens, De Morele Doelen van je Onderwijs, Metis 2019)
Adapteren van Eco-denken in het onderwijs, hoe kunnen onderwijsinstellingen de overgang naar het idee ‘Eco-denken’ implementeren?
Allereerst door samenwerking en gemeenschapsgevoel te stimuleren. We zouden kunnen bijdragen door studenten te helpen begrijpen dat succes niet alleen afhankelijk is van individuele prestaties, maar ook van hun eigen vermogen om bij te dragen aan het welzijn van anderen, aan het algemeen doel.
Daarnaast kan het onderwijs studenten helpen bij het ontwikkelen van hun vermogen om ethische beslissingen te nemen. Dit omvat bijvoorbeeld het onderwijzen van thema’s deugdzaamheid en duurzaamheid en het aanmoedigen van kritisch denken over ethische dilemma’s, en vooral daarmee te oefenen!
Hoe kunnen wij met deze missie starten?
Als opleiding weet je misschien niet direct hoe en/of waarmee te beginnen; Je kan eens goed kijken naar huidige ontwikkelingen in het werkveld of liever nog breder, in de maatschappij, en welke kansen voor positieve consequenties je ziet of welke bijdragen je zou kunnen leveren vanuit de niche van jouw specifieke opleiding. Emile Heerkens maakte al een opzet voor een startdocument om dit samen met je team(s) te verkennen en om richting te kunnen geven aan het ontwikkelen van je morele doelen. Ik heb deze in de Verkennings-Toolbox verder aangevuld en uitgewerkt.
Nadenken over de missies van je onderwijs, dus ook over Eco-denken, doe je bij voorkeur samen; Betrek iedereen erbij; Je team(s), stakeholders uit het werkveld, en natuurlijk de studenten! Zien we het Eco-denken al ergens terug? Wat doen we al? Waar liggen de kansen voor ons en vooral voor onze omgeving?
Voetafdruk?
Het bevorderen van milieubewustzijn blijkt een belangrijk aspect van Eco-denken. Het onderwijs kan de studenten aanmoedigen om na te denken over hun impact op het milieu en om op zoek te gaan naar manieren om duurzamer te leven. Hierbij kunnen we niet nalaten om de gevolgen van het gebruik van middelen als Ai tegen het licht te houden. Stel je voortdurend de vraag: ‘Welke invloed heeft mijn handelen op mijn voetafdruk?’.
Ik heb zojuist gekozen om toch een voetafdruk te zetten, door Ai tool ‘ChatGpt’ zelf een antwoord te laten genereren op de vraag; ‘Geef eens enkele voorbeelden van milieu dilemma’s bij het gebruik van Ai-tools zoals ChatGpt?’.
Het antwoorde als volgt:
Het gebruik van ChatGPT, een geavanceerde tekstgenerator die gebruikmaakt van Artificial Intelligence (AI), brengt enkele milieu dilemma’s met zich mee:
- **Energieverbruik**: Het trainen en laten draaien van AI-modellen zoals ChatGPT vereist aanzienlijke computercapaciteit, wat leidt tot een aanzienlijk energieverbruik. Deze energie wordt vaak geleverd door fossiele brandstoffen, wat resulteert in een verhoogde uitstoot van broeikasgassen en bijdraagt aan klimaatverandering.
- **E-waste**: Het gebruik van AI-hardware en infrastructuur zoals servers en datacenters leidt tot een toename van elektronisch afval (e-waste) wanneer deze apparatuur verouderd raakt of wordt vervangen. Het verantwoord recyclen of afvoeren van deze elektronica kan een uitdaging zijn en kan bijdragen aan milieuproblemen zoals vervuiling en grondstoffenschaarste.
- **Datacenters**: De implementatie van AI-modellen vereist vaak grote datacenters om de vereiste rekenkracht te leveren. Deze datacenters verbruiken enorme hoeveelheden elektriciteit voor koeling en operationele doeleinden, wat kan leiden tot ecologische gevolgen zoals habitatverlies en waterverbruik.
- **Verborgen milieueffecten**: Hoewel het gebruik van AI zoals ChatGPT direct geen fysieke milieuschade veroorzaakt, kunnen de gevolgen van de productie, implementatie en onderhoud van deze technologieën verborgen milieueffecten hebben. Dit kan variëren van de winning van zeldzame aardmetalen voor hardwarecomponenten tot de ecologische voetafdruk van de softwareontwikkeling.
Kortom, hoewel AI-technologieën zoals ChatGPT veelbelovende toepassingen hebben, is het belangrijk om de milieu-impact ervan serieus te nemen en te streven naar duurzame praktijken in de ontwikkeling en implementatie ervan
Ik had het niet beter kunnen verwoorden; Genoeg dilemma’s en stof tot nadenken…
Ten slotte;
Natuurlijk is het van groot belang om leiderschap en verantwoordelijkheid te stimuleren. Moedig je studenten aan om op te staan voor wat zij juist achten en om actief bij te dragen aan positieve veranderingen.
Het is mooi om niet alleen te streven naar individueel succes, maar ook naar collectieve welvaart en harmonie met onze complete planeet.
Aanbevolen literatuur en inspiratie:
- Betekeniseconomie, de waarde van verweven leven; Kees Klomp
- Natuurlijk leren; Jan Jutten
- Het prachtige risico van Onderwijs; Gert Biesta
- Morele ontwikkeling en jeugddelinquentie; Frans Schalkwijk
- Psychologie van het kind; Jean Piaget
- Psychologie der morele ontwikkeling; Lawrence Kohlberg
- Kennisplatform ‘wij-leren.nl’
Hoi Emile,
Ontwikkelingen die al een tijdlang gaande zijn
Van een “ik” naar een “wij” …vanuit diversiteit en actualiteit
Goed beschreven !
Vanuit jongerenwerk / straathoekwerk, sinds de jaren ’80 tot nu, zie ik (deels) soortgelijke ontwikkelingen
Vrije tijd, sport, relaties, internet, sociale media, Gaming, smartphone, studie, bijbaantjes en niet te vergeten,
De supersnelle ritme diversiteit !
Groet, Ahmet
Ik geloof ook dat diversiteit een steeds belangrijk onderdeel wordt van het onderwijssysteem. Daarnaast valt er nog veel te bereiken op dat gebied. Ik vind inderdaad ook dat de ontwikkelingen in de samenleving rechtstreeks gevolg hebben voor de ontwikkelingen in het onderwijs.